رانک و چوخه پوشش اصیل کردستان

 هنرهای سنتی از دیرباز در میان مردمان کرد زبان رواج داشته و با توجه به شرایط خاص جغرافیایی از تنوع زیادی نیزبرخوردار بوده است، تولید این آثار، هم مصرف محلی دارد و هم از نظر اقتصادی در بهبود زندگی مردم منطقه مؤثر است.

مهم ترین هنرهای سنتی دست باف ها را قالی، گلیم، سجاده بافی، (موج، جاجیم)، شالبافی و تهیه پارچه های پشمی، گیوه دوزی، نازک کاری، منبت کاری، معرق، سفال گری، نمد مالی، زیور آلات محلی، سوزن دوزی، قرقره بافی، قلاب بافی، گل دوزی، پولک و منجوق دوزی، حصیر و سبد، بافت سیاه چادر، فلزکاری، ساخت آلات موسیقی تشکیل می دهند.

رانک و چوخه (ایجاد شال ها )
مردم اورامان، با کرک نوعی بز به نام مه ره ز یا مرغوز که دارای کرک پشم لطیفی است، شال هایی را به عرض ۲۵ سانتیمتر و طول تقریبی ۲۶ سانتیمتر می بافند که از نخ حاصل از آن پارچه هایی تهیه شده که با آن لباس محلی مردان کرد، چوخه و رانک، بافته می شود.
 
علاوه بر آن دوخت کلاه و دستکش و پووزه وانه (ساق بند) با استفاده از آن در پارچه ها رواج دارد. کار بافت شال نیز در کارگاه های شالبافی که شامل دستگاه های بافندگی ۴ ورودی است، انجام می شود.

تولید پارچه های لباس کردی مردانه ورانک و چوخه و فرآورده هایی مانند رختخواب پیچ  یا موج و جانماز که به روش سنتی تهیه می شود، حاصل کار جولاها که عمدتا نساجی سنتی نیز می گویند، است.
   
شال یا رانک و چوخه   در نوع خود پارچه ساده یا گل دار به صورت قطعات مختلف، از پشم و کرک و مو است که پشت و روی پارچه همسان بافته می شود، نوع مرغوب شال یا رانک و چوخه از نوع موی بزی معروف به مرغوز یا (مه ره ز) تولید می شود.
 
شال یا رانک و چوخه به علت اصالت خود در بیشتر جشنها و مراسم به کار برده می شود، می توان از لباس شال یا رانک و چوخه برای تهیه انواع لباس اشرافی مردانه مانند کت و شلوار و کراوات استفاده کرد البته تولید چتفه یا شانه پوش برای بانوان از شال جای خود را دارد.
 

 بز مرغز

بزی با موهای لطیف و بلند و براق که در سال از هر بز بین ۲/۵ – ۲ کیلو گرم مو می توان برداشت کرد، البته این محصول را در رمه های اصیل گاهی تا دو برابر این مقدار می توان برداشت کرد.
 
نژاد مرغز از تیره های بز نژاد انگورا است که گفته می شود از اختلاط نژاد انقوره با بز بومی کردستان به وجود امده است، بز مرغز به علت دارا بودن کرک های ظریف، یکی از بهترین نژاد های کرکی بز در ایران شناخته می شود.
 
در گزارشی حاکی است که ظرفیت تولید سا لانه کرک در ماده بز ها حدود ۱/۵ و در بز های نر حدود ۲ کیلو گرم است، همچنین از تولید شیر روزانه حدود ۱/۵ لیتر در روز در دوره شیر دهی حدود ۶ ماه با شیر چربی نسبتا زیاد حدود ۱۰ – ۱۲ درصد عنوان شده است.
  
مهمترین کار جهت افزلیش تولید در این نژاد اصلاح این نژاد است که در این حالت انتخاب بزهایی که دارای موی مجعد و لطیف و سفید باشند و همچنین ویژگیهای بزهای نر جهت جفت گیری بسیار اهمیت خواهد داشت .
 
نژاد بز مرغز
 
 از میان الیاف دامی تولید شده در جهان، بعد از پشم، موهر در رتبه دوم قرار دارد. الیاف موهر بوسیله بز آنقوره که در ایران بز مرخز نام دارد تولید می شود، بزهای آنقوره حیوانات چند منظوره ای هستند که درکشور ترکیه از مو، گوشت وشیر تولیدی آنها درآمد کسب می شود.

دو نوع الیاف مهم توسط بز تولید می شود. یک نوع آن موهر نام دارد که شبیه پشم است ولی بر خلاف پشم، فاقد برجستگی‌های سطح تار (کوتیکول) بوده و فلس ها بصورت خیلی یکنواخت به ساقه چسبیده‌اند به نحوی که شکل و طرز قرار گرقتن این فلس‌ها روی تار باعث درخشندگی موهر می‌ شود.

امروزه عمده ترین تولید کنندگان موهر در جهان، آفریقای جنوبی، آمریکا(تگزاس)، ترکیه، آرژانین، استرالیاوزلاندنو هستند. موهر الیافی است نرم و براق که بدلیل استحکام، قابلیت ارتجاع، غیر قابل اشتعال بودن، جذب سریع رطوبت و دیر از دست دادن آب، کمتر چروک شدن، براق بودن ، طول مناسب، جذب کامل رنگ وثبات رنگ آن کاربردهای وسیعی پیدا کرده است.
 
اندازه بدن وسرعت رشد در بز‌های تولید کننده موهر و کشمیرنه تنها از نظر الیاف بلکه از نظر تولید گوشت نیزاهمیت دارد چرا که بعد از تولید الیاف در این بزها، تولیدگوشت مد نظر است.
بز مرخز تنها نژاد تک پوششی ایران است که در استان‌های کردنشین غرب کشور پراکنده است.
 
الیاف حاصله از این حیوان, در کارگاه‌های سنتی واقع در شهرها وروستاهای بانه، سقز، اورامانات به نخ تبدیل شده ونخ حاصله به دستکش، جوراب، کلاه، بلوز، پارچه‌های نواری (شال) تبدیل می شود.
 
پارچه‌های نواری به عرض ۱۵-۱۰ سانتی متر ساخته شده و بطول ۴۰-۳۰ متربافته شده وازبهم دوختن آنها لباس‌های کردی«چوخه ورانک» تهیه می شود.مرخز یا «مه‌ره ‌ز» در زبان کردی به نوعی موی نرم ولطیف اطلاق می شود، همچنین نام روستایی در سقز است که مرکز اصلی پرورش این بزها بوده و دارای صنایع نساجی سنتی الیاف این بز است.
 
 تغذیه محلی

از آنجایکه وابستگی بزهای مرخز به لحاظ سیستم تغذیه ۹۰ درصد به درختان بلوط واقع در جنگلهای زاگرس شمالی است، لذا دامداران در تمام زمستان از سر شاخه های خشک شده این درخت که با گلازنی (قطع شاخه‌ها وسر شاخه‌ها برگ بعضی از گونه‌های بلوط مناطق جنگلی) جمع آوری کرده اند وآنرا به نام «گلا» می ‌نامند جهت تغذیه بز استفاده می کنند.
 
سرشاخه زنی یا سرشاخه بری درختان بلوط سابقه ای طولانی ودیرینه دارد وبدرستی نمی‌توان تاریخ مشخصی برای آن بیان کرد، در فصول بهار و تابستان نیز برگ بلوط به صورت تر در تعلیف این دامها مورد مصرف قرار می گیرد.

یکی از خصوصیات مهم پارچه شال یا رانک و چوخه سبک بودن، خنک بودن در فصل گرما و گرم بودن در فصل سرما است، چوخه رانک لباسی است که در تمام نمایشگاه های جهان برتری خود را حفظ کرده است.
از میان لباس های کردی می توان به لباس اورامی نیز اشاره کرد، این لباس اصیل ترین لباسی است که در تمام نقاط کردستان از آن استفاده می شود و جزو تنها لباس های ایرانی است که اصالت خود را حفظ کرده است.

دوخت لباس اورامی مانند لباس رانک و چوخه است و می توان از انواع پارچه مردانه برای آن لباس استفاده کرد، از دیگر بخش های لباس و پوشش کردی می توان کمربند پشمی یا کلیه بند، را نام برد.

کمربند پشمی از پشم گوسفند تهیه می شود و بیشترین استفاده آن برای جلوگیری از عفونت کلیه در برابر سرمای زمستان است و نیز برای درد کمر و کلیه و دیسک کمر استفاده می شود.

فرنجی یا ‘کول باله’ از دیگر پوشش های لباس کردی روپوشی است پشمی مخصوص مناطق کوهستانی و برای جلوگیری از سرما و گرمای منطقه و عوارض ناشی از آن مانند عفونت سینه، کمر درد، درد کلیه و در دو نوع گوش دار و بدون گوش تولید می شود.

نوع گوش دار به روایتی در زمان قدیم هر موقع رئیس قبیله وقت آدم عادل و توانایی بود و می توانست درست رهبری کند فرنجی بدونه گوش استفاده می شد ولی زمانی که می دانستند رئیس قبیله یا بزرگ شهر و دیار لیاقت رهبری جامعه را ندارد به نشانه اعتراض همگی فرنجی گوش دار را می پوشیدند و بعد از سه الی هفت روز جانشینی برای او تعیین و او را از رهبری خلع می کردند.

از فواید دیگر ‘ فرنجی ‘ گوش دار سهولت در حمل آن است که باعث حمل بهتر و مطمئن تر می شد و در زمان حمل سلاح برای جلو گیری از افتادن اسلحه از شانه کاربرد زیادی داشت نکته مهم اینکه فرنجی هنگامی که خیس بود خاصیت ضد گلوله پیدا می کند.

از خاصیت های مهم دیگر مصنوعات پشمی همخوانی با محیط زیست است که باعث آلودگی محیط زیست نمی شود.

ساق بند پشمی (پوزوانه) در قدیم برای جلوگیری از سرمای شدید منطقه در فصل زمستان و حرکت آسان در داخل برف و جلوگیری از رسیدن رطوبت به پاها، جلوگیری از گزش مار در فصل تابستان، جمع کردن شلوار گشاد کردی برای عبور از کوهستان ها و سنگلاخ های صعب العبور منطقه بوده است.

گیوه، کفشی محلی ساخته شده از مواد پنبه ای (با نوار اتصال کفه به رویه از موی بز) که از جمله مزایای آن می توان به سبکی، جلوگیری از عرق پا، سالم بودن از لحاظ بهداشتی، جلوگیری از بوی بد پا و زیبا بودن آن اشاره کرد.

از دیگر پوشش های مردم کردستان می توان از ‘کلیته’ یا دستار نام برد، دستار یا کلیته پارچه ای از جنس مو یا پشم و یا ابریشم مخصوص مناطق کردنشین است که همراه با لباس کردی استفاده می شود و دارای مزایایی از قبیل زیبایی، جلوگیری از سینوزیت و عفونت های پیشانی و سینوسها برای جلوگیری از عفونت گوش است.

پوشش کردی در میان پوشش مردم مناطق مختلف جهان از جمله پوشش های زیبا محسوب می شود که با توجه به وضعیت جغرافیایی منطقه کردستان که کوهستانی و سردسیر است از تنوع زیادی برخوردار است.
 

لباس مردها
 
لباس مردها شامل نیم‌ تنه‌ای به نام چوخه که از جنس پشم یا کتان است و شلواری گشاد به‌نام رانک که مچ‌پای آن تنگ است.سورانی که نوعی آستین شل و دراز است که دارای شکل مثلثی بوده و بر روی مچ و دست بسته می شود.
 
شال که به آن «پشتون» و «پشت ینه» نیز گفته می شود، ۳ تا ۱۰ متر طول دارد که در ناحیه کمر بر روی لباسها بسته می شود. دستار یا «کلاقاه» نیز به بعنوان کلاه بر سر مردان کاربرد دارد. لباس دیگری نیز به‌ نام مَلَکی دارند که شامل نیم‌تنه‌ای بدون یقه است و از پایین تا بالا با دکمه بسته می‌شود.

چوخه‌: نیم‌تنه‌ای‌ پنبه‌ای‌ یا پشمی‌ است‌ که‌ در ناحیه‌ سقز، بانه‌ و مریوان‌ به‌ آن‌ «که وا» می‌گویند و درسنندج‌ آن‌ را «چوخه‌» می‌نامند.

پانتول‌: شلواری‌ گشاد با دم‌پای‌ تنگ‌ است‌ که‌ «رانک‌» نیز نامیده‌ می‌شود.

ملکی‌: نیم‌تنه‌ای‌ بدون‌ یقه‌ است‌ که‌ از پایین‌ نیم‌تنه‌ تا بالا به‌ وسیله‌ دکمه‌ بسته‌ می‌شود.

لفکه‌ سورانی‌: پیراهنی‌ با آستین‌ فراخ‌ و بلند و زبانه‌ای‌ مثلث‌ شکل‌ در انتهای‌ آستین‌ است‌ که‌ آن‌ در حال‌ عادی‌ دور مچ‌ یا بازو می‌پیچند.

شال‌: که‌ به‌ آن‌ «پشتون‌» و «پشتینه‌» نیز می‌گویند، پارچه‌ای‌ است‌ تقریباً به‌ طول‌ 3 تا ۱۰ متر که‌ بر روی‌ لباس‌ در ناحیه‌ کمر بسته‌ می‌شود.

دستار: یا «کلاغه‌» که‌ به‌ آن‌ «دشلمه‌»، «مندلی‌»، «رشتی‌»، و «سروین‌» (سربند) نیز یم‌ گویند و مردان‌ به‌ جای‌ کلاه‌ از آن‌ استفاده‌ می‌کنند.

فرنجی‌: یا «فره‌جی‌» که‌ ویژه‌ مردان‌ ناحیه‌ اورامانات‌ است‌ و از نمد ساخته‌ و آماده‌ می‌شود.

کله‌ بال‌: نوعی‌ از نمد پوششی‌ است‌ که‌ چوپانان‌ در مناطق‌ چرای‌ گله‌ در صحرا استفاده‌ می‌کنند.

پیچ و کولاو: کلاه محلی کردها را که معمولا زنان کرد ان را با دقت و ظرافت خاصی و با نقش و نگارهایی بر جایی مانده از فرهنگ اصیل کردی می‌بافند معمولا به رنگ هایی سیاه وسفید و به دو صورت کلاه بلند و تخت بافته می‌شود و در دست مصرف کنندگان قرار می‌گیرد البته بنا به گفته پیشینیان و به اعتقاد انها مرد نباید سرش لخت باشد.

پیچ: دستمالی است سیاه و سفید که با گذاشتن کلاه روی سر به دور کلاه پیچانده می‌شود و در قسمت پشت سر در درون دستمال قرار داده می‌شود تا شل نشود البته برادران بارزانی پیچ و کولاو شالشان به رنگ قرمز می‌باشد . البته اعراب نیز از این شال چه سیاه و سفید و چه قرمز رنگ برای پوشش خود استفاده می‌کنند.

کلاش: پاپوشی است به رنگ سفید که با ظرافت کامل توسط برادران هورامانی ساخته می‌شود که از بد بو شدن پا جلو گیری می‌کند و پا را خنک نگه می‌دارد از خصوصیات ان فصلی بودن ان است و نمی‌توان از ان در فصل زمستان ویا فصول باران زا استفاده کرد.

لباس زنان

شامل پیراهن بلند (بدون پولک یا با پولک)، جافی، شلواری است همانند شلوار مردان که توسط زنان کرد مخصوصا در روستاها در هنگام کار پوشیده می شود، در مراسم عروسی زنان شلوارهای گشادی می پوشند که از ابریشم ساخته شده و براق است.
 
قبای بلندی که بر روی لباسهای بلند پوشیده می‌شود که به آن «کولنجه» میگویند که ساخته شده از مخمل یا ابریشم ضخیم است و روسری، که دارای رشته‌های بلند سیاه و سفید ابریشمی است و روی آنرا زر دوزی می کنند.لباس زن‌های سنندجی برخلاف لباس سایر مناطق کردستان، فاقد شال است.

لباس‌ زنان‌ کرد عبارت‌ است‌ از:

جافی‌: شلواری‌ همانند شلوار مردان‌ است‌. این‌ شلوار را زنان‌ کرد، به‌ ویژه‌ زنان‌ روستایی‌، هنگام‌ کار می‌پوشند. در سایر مواقع‌، زنان‌ شلوار گشاد از جنس‌ حریر به‌ پا می‌کنند.

کلنجه‌: نیم‌تنه‌ای‌ است‌ که‌ روی‌ پیراهن‌ بلند می‌پوشند و رد اورامان‌ آن‌ را «سوخمه‌» می‌نامند و از پارچه‌زری‌ یا مخمل‌ دوخته‌ می‌شود.

شال‌: از پارچه‌ای‌ زیبا بر ریو لباس‌ در ناحیه‌ کمر بسته‌ می‌شود.

کلاو: یا کلاه‌ که‌ از جنس‌ مقوا و به‌ شکل‌ استوانه‌ای‌ کوتاه‌ است‌ که‌ آن‌ را با پولک‌هایی‌ رنگین‌ به‌ صورت‌ بسیار زیبایی‌ تزیین‌ می‌کنند.

کلکه‌: روسری‌ یا دستاری‌ است‌ که‌ به‌ جای‌ کلاه‌ مورد استفاده‌ زنان‌ قرار می‌گیرد کلکه‌ دارای‌ رشته‌ بلندی‌ از ابریشم‌ سیاه‌ و سفید با ملیله‌دوزی‌ است‌.

منبع:http://hezarmasooleh.ir